“Thư viện sống” báo chí Tây Nam bộ kháng chiến

KHO BÁO CHÍ QUÝ HIẾM 

Cánh cửa phòng tư liệu vừa mở, tôi như choáng ngợp trước không gian báo chí mà ông Nhã đã dày công lưu trữ từ 60 năm trước đến nay. Trong căn phòng hơn 40m2 dường như không có gì ngoài báo chí. Đây là báo “Giải Phóng” - cơ quan của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Tây Nam bộ; còn đây là “Quân Giải Phóng” - tờ báo của các lực lượng võ trang nhân dân giải phóng miền Tây Nam bộ… chỉ một loáng, ông Nhã như đưa tôi lạc vào thế giới báo chí cách mạng Việt Nam vùng Tây Nam bộ trong kháng chiến chống Pháp, đánh Mỹ. Dù nhiều số đã nhuốm màu thời gian, nhưng được ông lưu giữ thẳng thớm, trang trọng.

Tờ báo “Giải Phóng” - cơ quan của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Tây Nam bộ được nhà báo Trương Thanh Nhã lưu giữ cẩn thận.

Bên cạnh các tờ báo tỉnh nhà như Giải Phóng, Chiến Thắng - cơ quan tranh đấu của nhân dân tỉnh Rạch Giá, tờ Tin của huyện An Biên phát hành vào tháng 6-1954… trong bộ sưu tập của ông Nhã còn có nhiều tờ báo của địa phương bạn như báo Vùng Lên - cơ quan của Ủy ban Khởi nghĩa Cần Thơ; báo Cà Mau Giải Phóng, báo Long Châu Hà, báo Chiến Đấu (Sóc Trăng), tạp chí Văn nghệ Sông Hậu, văn nghệ Hương Tràm… Trong số này phần lớn thuộc các ấn phẩm đặc biệt, số xuân được trình bày công phu, in màu… Với nhiều người trong làng báo vùng đồng bằng sông Cửu Long, đây là bộ sưu tập quý hiếm vì lâu nay chỉ nghe “tiếng” nhưng chưa thấy “hình”.

Đặc biệt hơn, bộ sưu tập của ông Nhã còn có nguồn tư liệu báo chí thuộc diện “có một không hai”. Đó là những bản thảo được chính các nhà báo viết tay trên nhiều loại giấy với nhiều khổ khác nhau. Theo ước tính, tổng bộ tư liệu lên đến hàng ngàn trang viết, báo chí… Nhưng với ông Nhã, đây chỉ là phần nhỏ. Bởi phần nhiều và quan trọng hơn hiện đang nằm đâu đó dưới lòng đất khu vực Lô 12 của vùng U Minh Thượng. Năm 1972, chiến tranh đi vào giai đoạn ác liệt, sợ thất lạc, ông chia các tờ báo sưu tập vào khạp da bò (dụng cụ đất nung dùng để chứa nước sinh hoạt) và thùng đạn rồi chôn giấu cẩn thận. Sau ngày thống nhất đất nước, ông trở lại tìm, chỉ được thùng đạn. “Phải tìm được cái khạp đó thì tư liệu sẽ phong phú và hữu ích lắm”, ông Nhã tiếc nuối. 

TỪ ĐIỂN SỐNG 

Với ông Nhã, bộ sưu tập là báu vật vì được ông gầy dựng từ những ngày đầu làm cách mạng. Năm 1961, theo ý của người cha đang hoạt động trong vùng kháng chiến tỉnh Rạch Giá, ông tham gia cách mạng và được phân công phụ trách công việc kẻ chữ cho nhà in, rồi chép tin đọc chậm… trước khi bước vào nghề báo. Chính thời gian nắn nót từng nét chữ, trực tiếp chứng kiến những gian khổ, hiểm nguy dưới mưa bom, bão đạn… đã giúp chàng trai 14 tuổi thấu cảm nghề chữ nghĩa và khởi tâm sưu tầm báo chí. Ông Nhã không chỉ sưu tầm, tích lũy, lưu giữ cho riêng mình, mà còn để lan tỏa, chia sẻ. “Nhiều nhà báo ngày đó đã vĩnh viễn nằm lại chiến trường. Vì thế những tờ báo rất cần được lan tỏa để cung cấp nguồn tư liệu về báo chí cách mạng ở vùng Tây Nam bộ và kết nối với người cầm bút hôm nay với thế hệ đi trước”, ông Nhã chia sẻ.

Nhà báo Trương Thanh Nhã - nguyên Tổng Biên tập, nguyên Chủ tịch Hội Nhà báo tỉnh giới thiệu bộ sưu tầm, lưu giữ tư liệu về báo chí.

Với suy nghĩ đó, ông Nhã sẵn sàng cho mọi người đến tham khảo, chủ động trao tặng cho những đơn vị, cá nhân có liên quan. Không chỉ tận dụng các lần họp mặt tổng biên tập, chủ tịch hội nhà báo các tỉnh trong khu vực để trao các bản chính về báo và hội nhà báo các tỉnh: Trà Vinh, Vĩnh Long, Sóc Trăng, Cà Mau… ông còn trực tiếp đến nhà nhiều đồng nghiệp để tặng. Qua các chuyến đi đó, ông ghi chép gia cảnh và các phương thức liên lạc để khi cần là kết nối được ngay. Vì thế mà sinh thời nhà báo Trần Thu Đông - nguyên Ủy viên Ban Tuyên huấn tỉnh Long Châu Hà, nguyên Tổng Biên tập Báo An Giang, đồng đội của ông Nhã trong kháng chiến đã từng viết: “Nhã như từ điển sống”. Hỏi bất cứ ai dù người đó là lãnh đạo hay nhân viên văn phòng, giao liên, bảo vệ của ban tuyên huấn trong kháng chiến là Nhã đáp ứng ngay và thường, là hơn cả mong đợi”.

“HỒI SINH” NHỮNG NHÀ BÁO

Cuộc trò chuyện nhiều đứt quãng khi điện thoại của ông đổ chuông liên hồi. “Sắp xét duyệt Giải thưởng Chiêu Anh Các lần thứ I-2025, người thân các đồng đội năm xưa gọi điện thoại đến nhờ hỗ trợ làm hồ sơ”, ông Nhã nói. Nói là hỗ trợ, nhưng thực ra là ông trực tiếp thực hiện vì phần lớn trong số họ không biết nhiều về sáng tác mà cha, chú của họ thực hiện cách đây hơn nửa thế kỷ. Và ông đã phát huy kho tư liệu của mình để “hồi sinh” những đồng nghiệp đã khuất. Mà trường hợp nhà báo, họa sĩ, liệt sĩ Hồng Văn Quang (Bảy Vệ), người đã trình bày và minh họa báo Chiến Thắng (tiền thân báo Kiên Giang ngày nay), nguyên Phó Tiểu Ban Văn nghệ, Ban Tuyên huấn tỉnh Rạch Giá là điển hình.

Ngày 25-11-1969, trên đường đi công tác, ông bị máy bay cán gáo của địch bắn hy sinh tại rạch Thuồng Luồng, xã Vân Khánh (An Minh). Lúc này con của ông còn quá nhỏ và sau đó vợ ông đi thêm bước nữa, rồi chiến tranh tàn khốc… nên gia đình gần như không còn lưu giữ những sáng tác của ông. Khi biết Giải thưởng Chiêu Anh Các lần thứ I có nội dung: “Xét tặng, truy tặng cho tác giả, nhóm tác giả có tác phẩm, công trình có giá trị về tư tưởng và nghệ thuật”, ông Nhã đã lục kho tư liệu và mang những tác phẩm của ông Vệ đăng trên các số báo Xuân Chiến Thắng các năm 1966, 1967 và 1969 rồi viết lời giới thiệu và thuyết minh đúng theo quy cách của ban tổ chức. 

Cũng từ kho tư liệu này, ông đã “hồi sinh” hàng chục nhà báo đàn anh vì nhiều lý do, bị mất hút dưới lớp bụi thời gian. Sau khi trích lục tư liệu, sao chép tác phẩm, ông tự tay lập hồ sơ đề nghị tặng thưởng Kỷ niệm chương “Vì sự nghiệp báo chí Việt Nam” (kỷ niệm chương) cho nhà báo liệt sĩ Hồ Châu (Trần Trọng Nghĩa, 1925-1964), đặc biệt nhất là trường hợp nhà báo Lê Kim Trắc (Lê Trắc - Tư Lùng - Bá Diệp). Cám cảnh cây bút đàn anh, nguyên thư ký tòa soạn báo Chiến Thắng, có nhiều thành tựu trong chiến tranh, trong đó từng được tặng thưởng giải nhì cuộc thi Nguyễn Đình Chiểu năm 1964, nhưng do gia cảnh khó khăn mà không còn lưu được tác phẩm, ông Nhã cất công sưu tầm rồi lập hồ sơ để ông Trắc được nhận kỷ niệm chương.

Hiện ông Nhã chạy nước rút để in tuyển tập cho ông Trắc dịp kỷ niệm 100 năm ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025). Đồng thời sưu tầm trên các tư liệu mà ông lưu giữ, tập hợp gần 60 tác phẩm của ông Trắc đã in trên các báo Kiên Giang, tạp chí Chiêu Anh Các, hội nhà báo, câu lạc bộ kháng chiến… để làm hồ sơ giới thiệu và thuyết minh để ông Trắc tham dự Giải thưởng Chiêu Anh Các năm 2025.

“Cần mẫn lưu giữ rồi âm thầm chuyển giao, lan tỏa, ông Nhã không chỉ biến những trang báo nhuốm màu thời gian trở thành ký ức hào hùng cho hàng chục, hàng trăm tập thể, cá nhân, mà còn góp phần minh chứng cho vai trò quan trọng của báo chí cách mạng trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước”. Xin mượn lời nhà báo Hoàng Vân - nguyên Trưởng Phân xã tỉnh Kiên Giang, người đồng nghiệp của ông Nhã trong chiến tranh để kết thúc bài viết này như lời tri ân nhà báo Trương Thanh Nhã giàu nhân văn, nhân ái.

Bài và ảnh: LỤC TÙNG