Tìm hiểu nét đẹp của Tết Đoan Ngọ trong văn hóa người Việt

Cơm rượu nếp là món không thể thiếu trong ngày Tết Đoan Ngọ. Nguồn: TTXVN

Tết Đoan Ngọ là một trong những lễ tết lớn ở Việt Nam, diễn ra vào ngày mùng 5-5 âm lịch hàng năm, hay còn gọi là Tết Đoan Dương hoặc Tết giết sâu bọ.

Sở dĩ, người Việt có quan niệm này là bởi theo vòng tuần hoàn thời gian và thời tiết, ngày 5-5 âm lịch ở nước ta rơi vào khoảng thời gian nắng nóng, sâu bọ phát triển nhiều. Với nghề làm lúa nước và trồng trọt cây ăn trái đã phát triển từ lâu, người xưa quan niệm diệt sâu bọ sẽ giúp mùa màng tốt tươi hơn. Bởi vậy, cái tên "Tết diệt sâu bọ" ra đời từ đó.

Tết Đoan Ngọ năm 2025 (ngày mùng 5-5 âm lịch) sẽ rơi vào thứ bảy ngày 31-5-2025.

Nguồn gốc Tết Đoan Ngọ

Tương truyền rằng vào năm người dân được mùa và sắp gặt hái được nhiều hơn so với mong đợi thì loài sâu bọ không biết từ đâu xuất hiện đã tàn phá, ăn hết trái cây, lương thực. Điều này đã khiến nhiều người chưa kịp vui mừng lại rơi vào trạng thái lo lắng và không biết nên làm gì để hóa giải nạn sâu bọ.

Lúc bấy giờ, một ông lão tự xưng là Đôi Truân, nói với người dân rằng vào mùng 5 tháng 5 âm lịch hàng năm, loài sâu bọ thường trở nên hung hăng nên cần lập đàn cúng bánh tro và trái cây để tiêu diệt chúng.

Người dân nghe thế nên làm theo lời của ông lão. Chẳng bao lâu, các loài sâu bệnh dần co quắp lại và ngã rã rượi trên mặt đất. Thấy vậy, mọi người đều vui mừng hò reo và dự định cảm tạ ông lão nhưng ông đã đi mất.

Dù vậy, người dân vẫn ghi nhớ công ơn của ông và lập đàn cúng hằng năm cũng như đặt tên cho ngày này là ngày tết Đoan Ngọ với “Đoan” là bắt đầu và “Ngọ” là khoảng thời gian cúng từ 11 giờ đến 1 giờ trưa. Ngày lễ đó đã được lưu truyền cho đến ngày nay và mang trên mình nhiều tên gọi khác như “Tết Đoan Dương”, “Tết diệt sâu bọ.”

Ý nghĩa Tết Đoan Ngọ

Tiến phẩm, dâng hương lên các vị tiên đế trong ngày Tết Đoan Ngọ ở Hoàng Thành Thăng Long. Ảnh: Thanh Tùng/TTXVN

Bên cạnh ý nghĩa tiêu diệt sâu bọ phá hoại mùa màng thì người Việt còn cho rằng đây là dịp để giải trừ bệnh tật trong thời điểm giao mùa.

Người xưa quan niệm bộ phận tiêu hóa của con người thường có các loại ký sinh gây hại không phải lúc nào cũng diệt được. Duy có ngày mùng 5-5, các loại ký sinh này thường ngoi lên và đây là thời cơ để con người ăn những thức ăn có vị chua, chát để loại bỏ chúng.

Ngày Tết Đoan Ngọ gắn liền với nhiều phong tục độc đáo

Tục "diệt sâu bọ" buổi sáng sớm

Đây là phong tục phổ biến nhất và diễn ra ngay khi thức dậy. Người dân quan niệm rằng, việc ăn những món nhất định vào sáng sớm khi bụng đói sẽ giúp "diệt trừ" các loại "sâu bọ" (tức là bệnh tật) trong cơ thể.

Các món thường ăn bao gồm:

Cơm rượu nếp, rượu nếp cẩm: Vị cay nồng, hơi men được cho là có tác dụng làm say "sâu bọ".

Hoa quả: Mận, vải, đào, dưa hấu... là những loại trái cây vào mùa hè, được tin là giúp "tiêu diệt" sâu bọ

Bánh tro được bày bán nhiều dịp Tết Đoan Ngọ. Ảnh: Hoàng Hiếu/TTXVN

Bánh tro hay còn gọi là bánh gio (miền Bắc), bánh ú nước tro - bánh trạng (miền Nam): Loại bánh làm từ gạo nếp ngâm nước tro, có tính mát, giúp thanh lọc cơ thể.

Với trẻ nhỏ, ở một số nơi còn có tục bôi hồng hoàng lên thóp đầu, ngực, rốn để xua đuổi côn trùng và bệnh tật.

Cúng gia tiên và thần linh

Mâm cúng Tết Đoan Ngọ là cách con cháu thể hiện lòng hiếu thảo và biết ơn. Tùy theo phong tục từng vùng miền mà mâm cúng có thể khác nhau, nhưng thường bao gồm:

Hương, hoa tươi, vàng mã, nước sạch.

Cơm rượu nếp, rượu nếp cẩm.

Các loại hoa quả mùa hè như mận, vải, dưa hấu...

Bánh tro (miền Bắc), bánh trạng (miền Nam).

Xôi, chè (chè trôi nước ở miền Nam, chè kê ở miền Trung, chè đậu xanh, sen ở miền Bắc...).

Ở một số nơi, có thể có thêm thịt vịt - món ăn giải nhiệt theo quan niệm dân gian.

Mâm cúng thường được chuẩn bị tươm tất và dâng lên bàn thờ vào giờ Ngọ (khoảng 11 giờ - 1 giờ chiều).

Hái lá thuốc và tắm lá thơm 

Nhiều nơi còn giữ tục hái lá thuốc vào đúng giờ ngọ (12 giờ trưa).

Người xưa tin rằng vào thời điểm dương khí mạnh nhất, các loại lá cây có dược tính cao nhất thường được hái như lá kinh giới, tía tô, ngải cứu, lá mùi, lá bưởi... Sau đó, lá thuốc có thể được phơi khô dùng dần hoặc đun nước để tắm, xông hơi, giúp phòng và trị bệnh ngoài da, cảm cúm, xua đuổi tà khí.

Khảo cây (đánh cây)

Một phong tục độc đáo ở vùng nông thôn là "khảo cây" hay "đánh cây". Người ta dùng dao gõ nhẹ vào gốc các cây ăn quả ít ra quả hoặc bị sâu bệnh, đồng thời trò chuyện như hỏi xem cây có muốn ra quả không. Phong tục này thể hiện mong muốn cây cối sai quả, mùa màng bội thu.

Theo Vietnam+