13/06/2025 10:30
Khu đô thị lấn biển TP. Rạch Giá. Ảnh: TRƯƠNG MINH ĐIỀN
Trong lịch sử khẩn hoang và phát triển vùng đất Nam bộ, hai tỉnh An Giang và Kiên Giang trải qua nhiều lần sáp nhập, điều chỉnh, chia tách địa giới hành chính. Năm 2025, tại Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 11 khóa XIII đã ban hành Nghị quyết số 60-NQ/TW, trong đó dự kiến hợp nhất hai tỉnh An Giang và Kiên Giang, lấy tên là tỉnh An Giang, trung tâm chính trị - hành chính đặt tại tỉnh Kiên Giang.
Hai tỉnh An Giang và Kiên Giang giáp ranh, nằm tận cùng phía Tây Nam Tổ quốc, có vị trí chiến lược về chính trị, kinh tế, xã hội và quốc phòng, an ninh. Hai tỉnh đều nằm trong tiểu vùng tứ giác Long Xuyên và vùng kinh tế trọng điểm của đồng bằng sông Cửu Long. Hai tỉnh có địa hình đa dạng, phong phú, có đồng bằng, đồi núi, biển, đảo, sông, rạch chằng chịt, có chung đường biên giới trên bộ, vùng nước lịch sử với nhiều tỉnh, thành phố thuộc Vương quốc Campuchia... được ví như Việt Nam thu nhỏ.
Tỉnh An Giang hiện có diện tích tự nhiên 3.536,83km2, dân số 2.741.851 người. Toàn tỉnh có 11 đơn vị hành chính cấp huyện, trong đó có 2 thành phố, 2 thị xã, 7 huyện; 155 đơn vị hành chính cấp xã, trong đó có 110 xã, 27 phường, 18 thị trấn. Các đơn vị hành chính cấp huyện là TP. Long Xuyên, TP. Châu Đốc, TX. Tân Châu, TX. Tịnh Biên và các huyện An Phú, Châu Phú, Châu Thành, Chợ Mới, Phú Tân, Thoại Sơn, Tri Tôn.
Tỉnh Kiên Giang hiện có diện tích tự nhiên 6.352,08km2, dân số 2.210.387 người. Toàn tỉnh có 15 đơn vị hành chính cấp huyện, trong đó có 3 thành phố, 12 huyện và 143 đơn vị hành chính cấp xã, trong đó có 116 xã, 17 phường, 9 thị trấn. Các đơn vị hành chính cấp huyện là TP. Rạch Giá, TP. Phú Quốc, TP. Hà Tiên và các huyện gồm An Biên, An Minh, Vĩnh Thuận, U Minh Thượng, Giồng Riềng, Gò Quao, Châu Thành, Tân Hiệp, Kiên Hải, Kiên Lương, Hòn Đất, Giang Thành.
ĐỊA DANH AN GIANG, KIÊN GIANG VÀ TÊN ĐƠN VỊ HÀNH CHÍNH CẤP TỈNH
Địa danh An Giang được đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh lần đầu tiên vào năm 1832 khi vua Minh Mạng bãi bỏ Gia Định thành và lập ra 6 tỉnh gọi là Nam Kỳ lục tỉnh gồm các tỉnh Biên Hòa, Gia Định, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên. Năm 1868, thực dân Pháp chấm dứt việc sử dụng địa danh An Giang để đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh. Năm 1956, chính quyền tay sai Việt Nam Cộng hòa lấy địa danh An Giang đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh (sáp nhập tỉnh Châu Đốc và Long Xuyên) đến ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng (lần thứ hai). Trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, địa danh An Giang có ít nhất một lần xuất hiện với tư cách là đơn vị hành chính cấp tỉnh do chính quyền cách mạng lập ra. Từ năm 1976 đến nay, địa danh An Giang được đặt tên cho đơn vị hành chính cấp tỉnh (lần thứ ba) đến nay.
Địa danh Kiên Giang được Mạc Thiên Tích đặt tên đơn vị hành chính lần đầu tiên là đạo Kiên Giang thuộc trấn Hà Tiên vào năm 1739, sau đó Vương triều Nguyễn đổi thành huyện Kiên Giang (1808), tuy nhiên đơn vị hành chính này chỉ tương đương với cấp huyện. Mãi đến năm 1956, chính quyền tay sai Việt Nam Cộng hòa mới lấy địa danh Kiên Giang đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh với danh xưng là tỉnh Kiên Giang (lần thứ nhất). Cách đây 49 năm, tháng 2-1976, Chính phủ Cộng hòa miền Nam Việt Nam hợp nhất tỉnh Rạch Giá và 3 huyện của tỉnh Long Châu Hà để thành lập tỉnh Kiên Giang (lần thứ hai) đến nay.
Như vậy, địa danh An Giang được lấy đặt tên cho đơn vị hành chính cấp tỉnh lần đầu tiên cách nay 193 năm. Địa danh Kiên Giang được Việt Nam Cộng hòa đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh cách nay 69 năm và Chính phủ lâm thời Cộng hòa miền nam Việt Nam đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh cách nay 49 năm.
LỊCH SỬ HÌNH THÀNH
Theo Đại Nam Nhất Thống Chí do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn, chép rằng, tỉnh An Giang “là đất Tầm Phong Long, năm Đinh Sửu thứ 19 (1757) đời Thế Tông, quốc vương Chân Lạp Nặc Tôn dâng đất này, đặt làm đạo Châu Đốc, vì đất ấy có nhiều chỗ bỏ hoang, đầu đời Gia Long mộ dân đến ở gọi là Châu Đốc Tân Cương”. Cũng theo Đại Nam Nhất Thống Chí quyển 30, phía tây của tỉnh An Giang đến địa giới 3 huyện Hà Châu, Kiên Giang và Long Xuyên (Cà Mau) thuộc tỉnh Hà Tiên cách nhau 42 dặm, phía tây nam đến địa giới tỉnh Hà Tiên cách nhau 75 dặm.
Kiên Giang ngày nay là một phần của trấn Hà Tiên xưa, đến năm 1832 Hà Tiên trở thành một trong Nam Kỳ lục tỉnh gồm phần đất của tỉnh Kiên Giang, Cà Mau, Bạc Liêu ngày nay. Theo Trịnh Hoài Đức trong Gia Định Thành Thông Chí, Hà Tiên xưa có tên gọi là Mang Khảm, người Hoa gọi là Phương Thành, từ tỉnh lỵ đến kinh đô 1.325 dặm. Khi đặt chân đến Mang Khảm từ thế kỷ XVII, “Mạc Cửu chiêu tập dân xiêu tán đến ở các xứ Phú Quốc, Vũng Thơm, Rạch Giá, Cà Mau, lập thành 7 xã, tự đứng cai quản”. Theo truyền thuyết, nơi này thường có tiên xuất hiện trên sông, từ đó có địa danh Hà Tiên.
Một góc TP. Long Xuyên (An Giang). Ảnh: GIA KHÁNH
Năm Mậu Tý 1708, Mạc Cửu xin dâng vùng đất Mang Khảm cho chính quyền chúa Nguyễn, được chúa Nguyễn Phúc Chu chấp thuận, thành lập trấn Hà Tiên, ban sắc phong cho Mạc Cửu làm Tổng binh, cai quản trấn này.
Năm Mậu Thìn 1808, vua Gia Long đặt ra Gia Định thành, cai quản 5 trấn gồm các trấn Phiên An, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Thanh, Hà Tiên. Trong đó, một phần của tỉnh An Giang ngày nay thuộc trấn Vĩnh Thanh xưa, một phần của vùng đất Kiên Giang ngày nay thuộc trấn Hà Tiên xưa.
Trong 2 năm 1831 và 1832, vua Minh Mạng có sự thay đổi lớn về quản lý hành chính, trong đó có việc bãi bỏ Gia Định thành, đồng thời lập ra 6 tỉnh gồm Gia Định, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên. Lúc này, tỉnh An Giang là một vùng rộng lớn gồm TP. Cần Thơ và các tỉnh Sóc Trăng, Hậu Giang và một phần tỉnh Bạc Liêu ngày nay. Tỉnh Hà Tiên gồm các tỉnh Kiên Giang, Cà Mau và một phần lớn tỉnh Bạc Liêu ngày nay. Để quản lý 2 tỉnh Hà Tiên và An Giang (cả vùng đất Nam sông Hậu ngày nay), Vương triều Nguyễn đặt ra chức An Hà Tổng đốc (An = An Giang, Hà = Hà Tiên) thống lãnh cả hai tỉnh An Giang và Hà Tiên (hiện nay là 7 tỉnh, thành phố khu vực Nam sông Hậu).
AN GIANG VÀ HÀ TIÊN THỜI THUỘC PHÁP
Ngày 1-9-1858, liên quân Pháp - Tây Ban Nha mở đầu cuộc tấn công vào thành Đà Nẵng, chiếm bán đảo Sơn Trà, chính thức xâm lược Đại Nam. Sau đó, lần lượt chiếm Gia Định rồi chiếm các tỉnh Đông Nam Kỳ. Sau khi chiếm toàn bộ 3 tỉnh miền đông theo Hiệp ước Nhâm Tuất, thực dân Pháp chiếm nốt 3 tỉnh miền Tây, trong đó chiếm tỉnh An Giang ngày 22-6-1867, chiếm tỉnh Hà Tiên ngày 24-6-1867. Đây là 2 tỉnh cuối cùng nằm trong Nam Kỳ lục tỉnh rơi vào tay thực dân Pháp.
Để khai thác thuộc địa, vơ vét tài nguyên, khoáng sản ở thuộc địa mang về chính quốc, thực dân Pháp thực hiện hàng loạt chính sách để cai trị, độc quyền các ngành kinh tế, nông nghiệp, công nghiệp, thương nghiệp, giao thông, đáng chú ý là chính sách ngu dân để dễ bề cai trị. Nhiều lần người Pháp thiết lập lại các đơn vị hành chính ở Nam Kỳ do Vương triều Nguyễn thời Minh Mạng đặt ra.
Ngày 5-1-1876, thực dân Pháp bỏ hệ thống Nam Kỳ lục tỉnh, đồng thời ra nghị định thay đổi danh xưng hạt thanh tra thành hạt tham biện và kể từ đây thôn cũng được gọi là làng. Tỉnh An Giang được chia ra 5 hạt tham biện gồm Châu Đốc, Long Xuyên, Cần Thơ, Sóc Trăng, Sa Đéc. Ở tỉnh Hà Tiên - vùng đất Kiên Giang, Cà Mau, Bạc Liêu ngày nay, thực dân Pháp chia thành 2 hạt tham biện là Hà Tiên và Rạch Giá gồm tỉnh Cà Mau và tỉnh Bạc Liêu ngày nay.
Ngày 12-8-1888, chính quyền thực dân Pháp giải thể hạt tham biện Rạch Giá, sáp nhập vào hạt tham biện Long Xuyên; hạt tham biện Hà Tiên giao về hạt tham biện Châu Đốc quản lý. Đến ngày 27-12-1892, Pháp cho tái lập 2 hạt tham biện Rạch Giá và Hà Tiên như năm 1888.
Từ ngày 1-1-1900, danh xưng tất cả các hạt tham biện được Toàn quyền Đông Dương đổi thành tỉnh theo nghị định ngày 20-12-1899. Lúc này, địa bàn 2 tỉnh An Giang và Kiên Giang ngày nay có 4 tỉnh gồm Châu Đốc, Long Xuyên, Rạch Giá, Hà Tiên.
Ngày 9-2-1913, chính quyền thực dân Pháp giải thể tỉnh Hà Tiên, sáp nhập vào tỉnh Châu Đốc và trở thành một quận của tỉnh Châu Đốc. Đến năm 1924, thực dân Pháp tách quận Hà Tiên thuộc tỉnh Châu Đốc thành hai tỉnh, Hà Tiên trở thành một tỉnh như năm 1913. Kể từ năm 1924 đến sau Cách mạng Tháng Tám, các tỉnh này hầu như không có biến đổi đáng kể về địa giới hành chính cấp tỉnh.
TRONG KHÁNG CHIẾN CHỐNG PHÁP VÀ MỸ
Theo yêu cầu lãnh đạo trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược (1954-1975), chính quyền cách mạng nhiều lần sáp nhập, điều chỉnh, chia tách địa giới hành chính địa bàn hai tỉnh Kiên Giang và An Giang, chủ yếu là Châu Đốc và Hà Tiên.
Ngày 10-12-1945, Ủy ban Kháng chiến Hành chánh Nam bộ thành lập chiến khu 8 và chiến khu 9. Các tỉnh Châu Đốc, Long Xuyên, Hà Tiên, Rạch Giá thuộc chiến khu 9.
Năm 1947, Ủy ban Kháng chiến Hành chánh Nam bộ bỏ cấp tổng, gọi quận là huyện, gọi làng là xã đến nay. Ở Nam bộ bấy giờ có 21 tỉnh, trong đó An Giang và Kiên Giang ngày nay vẫn tồn tại 4 tỉnh gồm Long Xuyên, Châu Đốc, Hà Tiên, Rạch Giá.
Theo Chỉ thị số 50/CT, ngày 12-9-1947 của Ủy ban kháng chiến Hành chánh Nam bộ, thành lập 2 tỉnh Long Châu Tiền và Long Châu Hậu (một phần của tỉnh Long Xuyên và một phần của tỉnh Châu Đốc).
Tháng 5-1949, tỉnh Hà Tiên và tỉnh Rạch Giá giao cho tỉnh Long Châu Hậu tiếp nhận và quản lý thêm các xã Nam Thái Sơn, Bình Sơn, Thổ Sơn để nhập vào huyện Tri Tôn; các xã Mỹ Hiệp Sơn (trừ ấp Mỹ Phú và Mỹ Quới), xã Tân Hội và 4 ấp của xã Tân Hiệp (phía bắc lộ Cái Sắn) để nhập vào huyện Thoại Sơn.
Theo Nghị định số 58, ngày 30-10-1950, Chính phủ chấp nhận đề nghị của Ủy ban Kháng chiến Hành chánh Nam bộ, tỉnh Hà Tiên sáp nhập vào tỉnh Long Châu Hậu trở thành tỉnh Long Châu Hà. Lúc này, tỉnh Long Châu Hà có 8 huyện là Tịnh Biên, Tri Tôn, Châu Phú A, Châu Thành, Thoại Sơn, Thốt Nốt, Phú Quốc, Giang Châu (quận Giang Châu là quận mới do hợp nhất quận Giang Thành và quận Châu Thành thuộc tỉnh Hà Tiên trước đó).
TP. Rạch Giá nhìn từ trên cao. Ảnh: PHƯƠNG VŨ
Năm 1951, Ủy ban Kháng chiến Hành chánh Nam bộ giải thể khu 7, khu 8, khu 9; tỉnh Long Châu Tiền hợp nhất với tỉnh Sa Đéc thành tỉnh Long Châu Sa; thành lập 2 phân liên khu (phân liên khu miền Đông và phân liên khu miền Tây) và 1 đặc khu Sài Gòn; hợp nhất 2 huyện Tri Tôn và Tịnh Biên của tỉnh Long Châu Hà thành huyện Tịnh Biên; hợp nhất 2 huyện Châu Thành và Thoại Sơn thành huyện Châu Thành.
Cùng thời gian này, Ủy ban Kháng chiến Hành chánh Nam bộ quyết định giải thể tỉnh Rạch Giá. Các huyện của tỉnh Rạch Giá giao cho các tỉnh Bạc Liêu, Cà Mau, Sóc Trăng, Cần Thơ quản lý. Như vậy, giai đoạn 1950-1954, tỉnh Hà Tiên (1949-1954) và tỉnh Rạch Giá (1951-1954) không còn tên tỉnh, các huyện của 2 tỉnh này thuộc các tỉnh Long Châu Hà, Cần Thơ, Bạc Liêu, Cà Mau, Sóc Trăng.
Năm 1954, sau Hiệp định Genève, ngày 5-9-1954, chính quyền Việt Minh chia tỉnh Long Châu Hà thành 3 tỉnh Châu Đốc, Long Xuyên, Hà Tiên như năm 1949, đồng thời tái lập tỉnh Rạch Giá đã giải thể từ năm 1951.
Năm 1965, Trung ương Cục miền Nam giao huyện Hà Tiên và huyện Phú Quốc thuộc tỉnh Rạch Giá cho tỉnh An Giang quản lý. Đến năm 1967, tỉnh An Giang giao huyện Hà Tiên, Phú Quốc trở về tỉnh Rạch Giá quản lý như năm 1965.
Tháng 8-1971, Trung ương Cục miền Nam chia tỉnh An Giang thành 2 tỉnh An Giang và Châu Hà. Tỉnh Châu Hà gồm 3 huyện phía Nam sông Hậu của tỉnh Châu Đốc là Huệ Đức, Tịnh Biên, Tri Tôn và 3 huyện Châu Thành A, Hà Tiên, Phú Quốc của tỉnh Hà Tiên điều chỉnh sang. Từ tháng 8-1971 đến tháng 9-1973, đồng chí Vũ Hồng Đức làm Bí thư Tỉnh ủy Châu Hà. Từ tháng 9-1973 đến tháng 5-1974, đồng chí Nguyễn Tấn Thanh (Chín Cửu) làm Bí thư Tỉnh ủy Châu Hà đến khi tái lập tỉnh Long Châu Hà.
Tháng 5-1974, Chính phủ lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam điều chỉnh địa giới hành chính các tỉnh An Giang, Châu Hà, Kiến Phong và thành lập tỉnh mới Long Châu Tiền, tái lập tỉnh Long Châu Hà gồm toàn bộ tỉnh Châu Hà và phía Nam sông Hậu tỉnh Long Xuyên do đồng chí Nguyễn Văn Đáng làm Bí thư Tỉnh ủy.
Lúc này, tỉnh Long Châu Hà có 11 đơn vị hành chính cấp huyện gồm 3 thị xã là Long Xuyên, Châu Đốc, Hà Tiên và 8 huyện Châu Thành X, Châu Phú, Tri Tôn, Tịnh Biên, Huệ Đức, Châu Thành A, Hà Tiên, Phú Quốc (huyện Hà Tiên, Châu Thành A và Phú Quốc là 2 thành phố và một huyện thuộc tỉnh Kiên Giang ngày nay). Tỉnh Long Châu Hà tồn tại từ tháng 5-1974 đến tháng 2-1976 khi hai tỉnh An Giang và Kiên Giang thành lập.
TỪ NĂM 1976 ĐẾN NAY
Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, tháng 2-1976, Chính phủ lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam ban hành nghị định giải thể khu, hợp tỉnh, trong đó, An Giang và Kiên Giang là 2 trong 21 tỉnh ở miền Nam. Tỉnh Kiên Giang được thành lập trên cơ sở toàn bộ tỉnh Rạch Giá và các huyện Hà Tiên, Châu Thành A, Phú Quốc thuộc tỉnh Long Châu Hà. Tỉnh An Giang được thành lập trên cơ sở tỉnh Long Châu Hà (1974), trừ 3 huyện giao lại cho tỉnh Rạch Giá để thành lập tỉnh Kiên Giang.
Như vậy, thời điểm đầu năm 1976, hai tỉnh An Giang và Kiên Giang có các đơn vị hành chính cấp huyện như sau:
Tỉnh An Giang có 10 đơn vị hành chính cấp huyện gồm 2 thị xã Long Xuyên, Châu Đốc và 8 huyện gồm Châu Thành, Huệ Đức, Chợ Mới, Phú Tân, Châu Phú, Phú Châu, Tri Tôn, Tịnh Biên; tỉnh lỵ đặt tại TX. Long Xuyên, đảm nhiệm chức năng trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của tỉnh An Giang.
Tỉnh Kiên Giang có 9 đơn vị hành chính cấp huyện gồm TX. Rạch Giá và 8 huyện An Biên, Châu Thành, Giồng Riềng, Gò Quao, Hà Tiên, Phú Quốc, Tân Hiệp, Vĩnh Thuận; tỉnh lỵ đặt tại TX. Rạch Giá, đảm nhiệm chức năng trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của tỉnh Kiên Giang.
Trải qua gần 50 năm kể từ ngày thành lập, hai tỉnh An Giang và Kiên Giang không có thay đổi về đơn vị hành chính cấp tỉnh. Tuy nhiên, đơn vị hành chính cấp huyện, cấp xã cả hai tỉnh đều có sự biến đổi lớn, chủ yếu là thành lập mới, chia tách, nâng cấp đô thị cấp huyện và điều chỉnh, thành lập mới các đơn vị hành chính cấp xã.
Từ năm 1976 đến nay, tỉnh An Giang thành lập mới một đơn vị hành chính cấp huyện, nâng 2 thị xã Long Xuyên và Châu Đốc thành 2 thành phố thuộc tỉnh An Giang, nâng 2 huyện Tịnh Biên và Tân Châu thành 2 thị xã.
Từ năm 1978 đến nay, tỉnh Kiên Giang thành lập mới 6 đơn vị hành chính cấp huyện, nâng TX. Rạch Giá lên TP. Rạch Giá, thành lập TX. Hà Tiên, sau đó là TP. Hà Tiên, nâng huyện Phú Quốc thành TP. Phú Quốc.
Từ những biến đổi về đơn vị hành chính các cấp nói trên cho thấy cả hai tỉnh An Giang và Kiên Giang đều có sự phát triển vượt bậc về kinh tế - xã hội, giữ vững quốc phòng, an ninh, đặc biệt là phát triển các đô thị, quy mô dân số… Trong vùng tứ giác Long Xuyên thuộc hai tỉnh An Giang và Kiên Giang có 4 thành phố năng động, đang phát triển khá toàn diện về kinh tế, văn hóa, xã hội và du lịch, trong đó có 2 thành phố được công nhận là đô thị loại I (Long Xuyên và Rạch Giá), 1 thành phố được công nhận là đô thị loại II (Châu Đốc) và 1 thành phố được công nhận là đô thị loại III (Hà Tiên).
Ngày 12-6-2025, tại Kỳ họp thứ chín, Quốc hội khóa XV, với 461/465 đại biểu tham gia biểu quyết tán thành (chiếm 96,44% tổng số đại biểu Quốc hội), Quốc hội thông qua nghị quyết về việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh năm 2025, cả nước có 34 đơn vị hành chính cấp tỉnh, gồm 28 tỉnh và 6 thành phố; trong đó, nhập tỉnh An Giang và tỉnh Kiên Giang thành tỉnh mới có tên gọi là tỉnh An Giang, trung tâm chính trị - hành chính đặt tại thành phố Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang.
ĐOÀN HỒNG PHÚC
(KGO) - Tối ngày 30-6, tại Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật tỉnh diễn ra chương trình nghệ thuật đặc biệt với chủ đề “Chào An Giang” chào mừng sự kiện thành lập tỉnh An Giang theo Nghị quyết số 202 ngày 12-6-2025 của Quốc hội.
Tổng số lượt truy cập: