Quá trình sáp nhập, chia tách địa giới hành chính của hai tỉnh An Giang và Kiên Giang

Khu đô thị lấn biển TP. Rạch Giá. Ảnh: TRƯƠNG MINH ĐIỀN

Trong lịch sử khẩn hoang và phát triển vùng đất Nam bộ, hai tỉnh An Giang và Kiên Giang trải qua nhiều lần sáp nhập, điều chỉnh, chia tách địa giới hành chính. Năm 2025, tại Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 11 khóa XIII đã ban hành Nghị quyết số 60-NQ/TW, trong đó dự kiến hợp nhất hai tỉnh An Giang và Kiên Giang, lấy tên là tỉnh An Giang, trung tâm chính trị - hành chính đặt tại tỉnh Kiên Giang.

Hai tỉnh An Giang và Kiên Giang giáp ranh, nằm tận cùng phía Tây Nam Tổ quốc, có vị trí chiến lược về chính trị, kinh tế, xã hội và quốc phòng, an ninh. Hai tỉnh đều nằm trong tiểu vùng tứ giác Long Xuyên và vùng kinh tế trọng điểm của đồng bằng sông Cửu Long. Hai tỉnh có địa hình đa dạng, phong phú, có đồng bằng, đồi núi, biển, đảo, sông, rạch chằng chịt, có chung đường biên giới trên bộ, vùng nước lịch sử với nhiều tỉnh, thành phố thuộc Vương quốc Campuchia... được ví như Việt Nam thu nhỏ.

Tỉnh An Giang hiện có diện tích tự nhiên 3.536,83km², dân số 2.741.851 người. Toàn tỉnh có 11 đơn vị hành chính cấp huyện, trong đó có 2 thành phố, 2 thị xã, 7 huyện; 155 đơn vị hành chính cấp xã, trong đó có 110 xã, 27 phường, 18 thị trấn. Các đơn vị hành chính cấp huyện là TP. Long Xuyên, TP. Châu Đốc, TX. Tân Châu, TX. Tịnh Biên và các huyện An Phú, Châu Phú, Châu Thành, Chợ Mới, Phú Tân, Thoại Sơn, Tri Tôn.

Tỉnh Kiên Giang hiện có diện tích tự nhiên 6.352,08km², dân số 2.210.387 người. Toàn tỉnh có 15 đơn vị hành chính cấp huyện, trong đó có 3 thành phố, 12 huyện và 143 đơn vị hành chính cấp xã, trong đó có 116 xã, 17 phường, 9 thị trấn. Các đơn vị hành chính cấp huyện là TP. Rạch Giá, TP. Phú Quốc, TP. Hà Tiên và các huyện gồm An Biên, An Minh, Vĩnh Thuận, U Minh Thượng, Giồng Riềng, Gò Quao, Châu Thành, Tân Hiệp, Kiên Hải, Kiên Lương, Hòn Đất, Giang Thành.

ĐỊA DANH AN GIANG, KIÊN GIANG VÀ TÊN ĐƠN VỊ HÀNH CHÍNH CẤP TỈNH 

Địa danh An Giang được đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh lần đầu tiên vào năm 1832 khi vua Minh Mạng bãi bỏ Gia Định thành và lập ra 6 tỉnh gọi là Nam Kỳ lục tỉnh gồm các tỉnh Biên Hòa, Gia Định, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên. Năm 1868, thực dân Pháp chấm dứt việc sử dụng địa danh An Giang để đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh. Năm 1956, chính quyền tay sai Việt Nam Cộng hòa lấy địa danh An Giang đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh (sáp nhập tỉnh Châu Đốc và Long Xuyên) đến ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng (lần thứ hai). Trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, địa danh An Giang có ít nhất một lần xuất hiện với tư cách là đơn vị hành chính cấp tỉnh do chính quyền cách mạng lập ra. Từ năm 1976 đến nay, địa danh An Giang được đặt tên cho đơn vị hành chính cấp tỉnh (lần thứ ba) đến nay. 

Địa danh Kiên Giang được Mạc Thiên Tích đặt tên đơn vị hành chính lần đầu tiên là đạo Kiên Giang thuộc trấn Hà Tiên vào năm 1739, sau đó Vương triều Nguyễn đổi thành huyện Kiên Giang (1808), tuy nhiên đơn vị hành chính này chỉ tương đương với cấp huyện. Mãi đến năm 1956, chính quyền tay sai Việt Nam Cộng hòa mới lấy địa danh Kiên Giang đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh với danh xưng là tỉnh Kiên Giang (lần thứ nhất). Cách đây 49 năm, tháng 2-1976, Chính phủ Cộng hòa miền Nam Việt Nam hợp nhất tỉnh Rạch Giá và 3 huyện của tỉnh Long Châu Hà để thành lập tỉnh Kiên Giang (lần thứ hai) đến nay.

Như vậy, địa danh An Giang được lấy đặt tên cho đơn vị hành chính cấp tỉnh lần đầu tiên cách nay 193 năm. Địa danh Kiên Giang được Việt Nam Cộng hòa đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh cách nay 69 năm và Chính phủ lâm thời Cộng hòa miền nam Việt Nam đặt tên đơn vị hành chính cấp tỉnh cách nay 49 năm.  

LỊCH SỬ HÌNH THÀNH 

Theo Đại Nam Nhất Thống Chí do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn, chép rằng, tỉnh An Giang “là đất Tầm Phong Long, năm Đinh Sửu thứ 19 (1757) đời Thế Tông, quốc vương Chân Lạp Nặc Tôn dâng đất này, đặt làm đạo Châu Đốc, vì đất ấy có nhiều chỗ bỏ hoang, đầu đời Gia Long mộ dân đến ở gọi là Châu Đốc Tân Cương”. Cũng theo Đại Nam Nhất Thống Chí quyển 30, phía tây của tỉnh An Giang đến địa giới 3 huyện Hà Châu, Kiên Giang và Long Xuyên (Cà Mau) thuộc tỉnh Hà Tiên cách nhau 42 dặm, phía tây nam đến địa giới tỉnh Hà Tiên cách nhau 75 dặm. 

Kiên Giang ngày nay là một phần của trấn Hà Tiên xưa, đến năm 1832 Hà Tiên trở thành một trong Nam Kỳ lục tỉnh gồm phần đất của tỉnh Kiên Giang, Cà Mau, Bạc Liêu ngày nay. Theo Trịnh Hoài Đức trong Gia Định Thành Thông Chí, Hà Tiên xưa có tên gọi là Mang Khảm, người Hoa gọi là Phương Thành, từ tỉnh lỵ đến kinh đô 1.325 dặm. Khi đặt chân đến Mang Khảm từ thế kỷ XVII, “Mạc Cửu chiêu tập dân xiêu tán đến ở các xứ Phú Quốc, Vũng Thơm, Rạch Giá, Cà Mau, lập thành 7 xã, tự đứng cai quản”. Theo truyền thuyết, nơi này thường có tiên xuất hiện trên sông, từ đó có địa danh Hà Tiên. 

Một góc TP. Long Xuyên (An Giang). Ảnh: GIA KHÁNH

Năm Mậu Tý 1708, Mạc Cửu xin dâng vùng đất Mang Khảm cho chính quyền chúa Nguyễn, được chúa Nguyễn Phúc Chu chấp thuận, thành lập trấn Hà Tiên, ban sắc phong cho Mạc Cửu làm Tổng binh, cai quản trấn này.   

Năm Mậu Thìn 1808, vua Gia Long đặt ra Gia Định thành, cai quản 5 trấn gồm các trấn Phiên An, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Thanh, Hà Tiên. Trong đó, một phần của tỉnh An Giang ngày nay thuộc trấn Vĩnh Thanh xưa, một phần của vùng đất Kiên Giang ngày nay thuộc trấn Hà Tiên xưa.

Trong 2 năm 1831 và 1832, vua Minh Mạng có sự thay đổi lớn về quản lý hành chính, trong đó có việc bãi bỏ Gia Định thành, đồng thời lập ra 6 tỉnh gồm Gia Định, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Long, An Giang, Hà Tiên. Lúc này, tỉnh An Giang là một vùng rộng lớn gồm TP. Cần Thơ và các tỉnh Sóc Trăng, Hậu Giang và một phần tỉnh Bạc Liêu ngày nay. Tỉnh Hà Tiên gồm các tỉnh Kiên Giang, Cà Mau và một phần lớn tỉnh Bạc Liêu ngày nay. Để quản lý 2 tỉnh Hà Tiên và An Giang (cả vùng đất Nam sông Hậu ngày nay), Vương triều Nguyễn đặt ra chức An Hà Tổng đốc (An = An Giang, Hà = Hà Tiên) thống lãnh cả hai tỉnh An Giang và Hà Tiên (hiện nay là 7 tỉnh, thành phố khu vực Nam sông Hậu).

AN GIANG VÀ HÀ TIÊN THỜI THUỘC PHÁP

Ngày 1-9-1858, liên quân Pháp - Tây Ban Nha mở đầu cuộc tấn công vào thành Đà Nẵng, chiếm bán đảo Sơn Trà, chính thức xâm lược Đại Nam. Sau đó, lần lượt chiếm Gia Định rồi chiếm các tỉnh Đông Nam Kỳ. Sau khi chiếm toàn bộ 3 tỉnh miền đông theo Hiệp ước Nhâm Tuất, thực dân Pháp chiếm nốt 3 tỉnh miền Tây, trong đó chiếm tỉnh An Giang ngày 22-6-1867, chiếm tỉnh Hà Tiên ngày 24-6-1867. Đây là 2 tỉnh cuối cùng nằm trong Nam Kỳ lục tỉnh rơi vào tay thực dân Pháp.

Để khai thác thuộc địa, vơ vét tài nguyên, khoáng sản ở thuộc địa mang về chính quốc, thực dân Pháp thực hiện hàng loạt chính sách để cai trị, độc quyền các ngành kinh tế, nông nghiệp, công nghiệp, thương nghiệp, giao thông, đáng chú ý là chính sách ngu dân để dễ bề cai trị. Nhiều lần người Pháp thiết lập lại các đơn vị hành chính ở Nam Kỳ do Vương triều Nguyễn thời Minh Mạng đặt ra.   

Ngày 5-1-1876, thực dân Pháp bỏ hệ thống Nam Kỳ lục tỉnh, đồng thời ra nghị định thay đổi danh xưng hạt thanh tra thành hạt tham biện và kể từ đây thôn cũng được gọi là làng. Tỉnh An Giang được chia ra 5 hạt tham biện gồm Châu Đốc, Long Xuyên, Cần Thơ, Sóc Trăng, Sa Đéc. Ở tỉnh Hà Tiên - vùng đất Kiên Giang, Cà Mau, Bạc Liêu ngày nay, thực dân Pháp chia thành 2 hạt tham biện là Hà Tiên và Rạch Giá gồm tỉnh Cà Mau và tỉnh Bạc Liêu ngày nay.

Ngày 12-8-1888, chính quyền thực dân Pháp giải thể hạt tham biện Rạch Giá, sáp nhập vào hạt tham biện Long Xuyên; hạt tham biện Hà Tiên giao về hạt tham biện Châu Đốc quản lý. Đến ngày 27-12-1892, Pháp cho tái lập 2 hạt tham biện Rạch Giá và Hà Tiên như năm 1888. 

Từ ngày 1-1-1900, danh xưng tất cả các hạt tham biện được Toàn quyền Đông Dương đổi thành tỉnh theo nghị định ngày 20-12-1899. Lúc này, địa bàn 2 tỉnh An Giang và Kiên Giang ngày nay có 4 tỉnh gồm Châu Đốc, Long Xuyên, Rạch Giá, Hà Tiên. 

Ngày 9-2-1913, chính quyền thực dân Pháp giải thể tỉnh Hà Tiên, sáp nhập vào tỉnh Châu Đốc và trở thành một quận của tỉnh Châu Đốc. Đến năm 1924, thực dân Pháp tách quận Hà Tiên thuộc tỉnh Châu Đốc thành hai tỉnh, Hà Tiên trở thành một tỉnh như năm 1913. Kể từ năm 1924 đến sau Cách mạng Tháng Tám, các tỉnh này hầu như không có biến đổi đáng kể về địa giới hành chính cấp tỉnh.

TRONG KHÁNG CHIẾN CHỐNG PHÁP VÀ MỸ